در جهانی که پیچیدگی‌های ذهنی، فشارهای اجتماعی و سرعت تحولات روزافزون شده نیاز به خودشناسی نه‌تنها یک میل شخصی بلکه ضرورتی بنیادین برای سلامت روان و معناجویی محسوب می‌شود. در چنین بستری انسان‌ها برای یافتن جایگاه اصیل خود، کشف استعدادها، انتخاب مسیر زندگی و حتی تجربه خوشبختی ناچار به شناخت دقیق‌تر از خویشتن هستند. خودشناسی به‌معنای درک روشن از ارزش‌ها، هیجانات، توانمندی‌ها، ضعف‌ها و انگیزه‌های درونی‌ست و همین شناخت است که زیرساخت انتخاب‌های معنادار و رشد درونی فرد را شکل می‌دهد. در میان پرسشنامه‌هایی که به جواب سوال “من کیستم و چه باید بکنم؟“ پرداختند، پرسشنامه ارزش های فعال در عمل یا VIA (Values in Action) که در دل روانشناسی مثبت‌گرا زاده شده مسیری نو را برای خودشناسی گشوده است: تمرکز بر نقاط قوت شخصیت به‌جای ضعف‌ها و تأکید بر فضیلت‌های انسانی جهانی به‌جای دسته‌بندی‌های خشک رفتاری. پرسشنامه VIA نه یک مدل تیپ‌شناسی است و نه صرفا یک ابزار روان‌سنجی بلکه می‌کوشد با کشف و بازتاب ۲۴ نقطه قوت درونی، افراد را به‌سمت تحقق نسخه اصیل‌تری از خود سوق دهد. در این مقاله با نگاهی علمی و کاربردی به بررسی پرسشنامه ارزش های فعال در عمل خواهیم پرداخت. ابتدا نگاهی به زمینه شکل‌گیری آن در روانشناسی مثبت‌گرا خواهیم داشت سپس به تحلیل ساختار علمی آزمون، معرفی کامل ارزش‌های درونی آن، نقدهای علمی وارد بر آن و نهایتاً کاربرد آن در خودشناسی خواهیم پرداخت.
در آغاز قرن بیست‌ویکم روانشناسی دچار یک چرخش پارادایمی شد. پس از دهه‌ها تمرکز بر آسیب‌ها، اختلالات و ناهنجاری‌های روانی، جنبشی نوپا در دل دانشگاه پنسیلوانیا به رهبری دکتر مارتین سلیگمن (Martin Seligman) شکل گرفت که به‌جای تمرکز صرف بر رنج‌های انسانی، به ظرفیت‌های مثبت روان انسان پرداخت. این جنبش با عنوان روانشناسی مثبت‌گرا (Positive Psychology) شناخته شد و هدف آن مطالعه علمی عواملی بود که به زندگی معنا، شادی، تاب‌آوری و شکوفایی می‌بخشند. در سال ۲۰۰۴ حاصل یکی از بنیادی‌ترین پروژه‌های روانشناسی مثبت، به‌صورت کتابی مرجع با عنوان Character Strengths and Virtues: A Handbook and Classification توسط سلیگمن و همکارش کریستوفر پترسون (Christopher Peterson) منتشر شد. در این کتاب آن‌ها تلاش کردند یک نظام‌نامه جهانی از فضیلت‌های انسانی تدوین کنند که در تمامی فرهنگ‌ها و سنت‌های معنوی قابل شناسایی باشد. هدف آن‌ها خلق چیزی معادل DSM (راهنمای تشخیصی اختلالات روانی) بود اما نه برای اختلالات بلکه برای توانمندی‌های روانی انسان. نتیجه این پروژه، شناسایی ۶ فضیلت بنیادین انسانی و ۲۴ نقطه قوت (Character Strengths) به‌عنوان نمودهای رفتاری و روانی این فضیلت‌ها بود. این مجموعه، بنیان نظری آزمون VIA شد. در نگاه پترسون و سلیگمن فضیلت‌ها مفاهیمی جهان‌شمول هستند که در همه فرهنگ‌ها با عناوین گوناگون تکرار شده‌اند:
هر کدام از این فضیلت‌ها در قالب چند نقطه قوت مشخص نمود می‌یابند. برای مثال، فضیلت «خِرَد» در قالب نقاط قوتی چون خلاقیت، کنجکاوی، قضاوت منطقی، عشق به یادگیری و دوراندیشی تجلی می‌یابد. ویژگی منحصربه‌فرد VIA این است که برخلاف بسیاری از آزمون‌های شخصیت، به‌جای سنجش «آنچه هست» (مثلاً تیپ شخصیتی) به شناسایی و پرورش «آنچه می‌تواند باشد» می‌پردازد؛ یعنی توانمندی‌هایی که می‌توان با شناخت آن‌ها رشدشان داد و در مسیر زندگی از آن‌ها به‌طور فعال بهره گرفت. از نگاه روانشناسی مثبت‌گرا هر انسان حداقل چند نقطه قوت برجسته دارد که به‌صورت طبیعی در زندگی‌اش فعال است (به آن‌ها امضا-قوت‌ها یا Signature Strengths گفته می‌شود). شناخت این نقاط قوت یکی از راه‌های مؤثر خودشناسی، تاب‌آوری و تجربه خوشبختی پایدار است. پرسشنامه VIA بر همین مبنا طراحی شده تا با ارزیابی میزان بروز رفتاری ۲۴ نقطه قوت در زندگی فرد، تصویری شخصی و منحصر به‌فرد از ساختار درونی ارزش‌ها و توانمندی‌های او ارائه دهد.
پرسشنامه VIA (Values in Action Inventory of Strengths) نخستین بار در سال 2004 منتشر شد و از آن زمان تاکنون یکی از ابزارهای پرکاربرد در حوزه روانشناسی مثبت‌گرا و توسعه فردی بوده است. این پرسشنامه با هدف سنجش ۲۴ نقطه قوت شخصیت طراحی شده و ساختار آن به‌طور مستقیم از طبقه‌بندی نظری پترسون و سلیگمن برگرفته شده است.
طبقه‌بندی اصلی: ۶ فضیلت و ۲۴ نقطه قوت
در هسته مفهومی پرسشنامه ارزش های فعال در عمل، ۶ فضیلت بنیادین قرار دارند که در طول تاریخ و در فرهنگ‌های مختلف همواره به‌عنوان ارزش‌های والای انسانی شناخته شده‌اند. هر یک از این نقاط قوت به‌عنوان ویژگی‌های رفتاری و روانی تعریف می‌شوند که قابلیت مشاهده، تمرین و رشد دارند. این ویژگی‌ها در تعامل با یکدیگر ساختار شخصیتی و تمایلات رفتاری هر فرد را شکل می‌دهند. این فضیلت‌ها عبارتند از:
خِرَد و دانش (Wisdom): خلاقیت، کنجکاوی، قضاوت منطقی، عشق به یادگیری، دوراندیشی
شجاعت (Courage): شهامت، پشتکار، صداقت، سرزندگی
انسان‌دوستی (Humanity): مهربانی، هوش اجتماعی (ذکاوت اجتماعی)، عشق (روابط صمیمی)
عدالت (Justice): کار تیمی، انصاف، رهبری
میانه روی (Temperance): بخشش، فروتنی، احتیاط، خودتنظیمی
تعالی (Transcendence): تحسین زیبایی و تعالی، قدردانی، امید، شوخ‌طبعی، معنویت
شناسایی نقاط قوت (Signature Strengths)
در پایان آزمون شرکت‌کننده فهرستی از ۲۴ نقطه قوت خود را به‌ترتیب از قوی‌ترین تا کم‌رنگ‌ترین دریافت می‌کند. ۵ نقطه قوت بالای جدول را نقاط قوت (Signature Strengths) می‌نامند. این‌ها ویژگی‌هایی هستند که فرد:
پرسشنامه ارزش های فعال در عمل بر پایه‌ی این اصل طراحی شده است که هر انسان دارای مجموعه‌ای از «نقاط قوت شخصیتی» است که در مسیر زندگی، معنا، موفقیت و رضایت روانی او نقش محوری ایفا می‌کنند. این نقاط قوت مصادیق عملی و قابل‌شناسایی شش فضیلت جهانی هستند که در بخش پیشین معرفی شدند. در ادامه، شرح دقیق هر یک از ۲۴ نقطه قوت همراه با تعریف تخصصی و کاربرد احتمالی آن ارائه می‌شود.
الف) فضیلت خِرَد و دانش (Wisdom):
خلاقیت (Creativity):
تعریف: توانایی تولید ایده‌های تازه و مفید در حل مسئله یا خلق چیزهای نو
کارکرد: تفکر نوآورانه، حل مسئله، خلق ارزش در هنر، علم یا کسب‌وکار
کنجکاوی (Curiosity):
تعریف: علاقه‌مندی ذاتی به کشف، یادگیری و کاوش
کارکرد: محرک یادگیری مادام‌العمر و رشد شخصی
قضاوت منطقی (Judgment):
تعریف: تفکر منطقی، بررسی چندجانبه و تصمیم‌گیری آگاهانه
کارکرد: پیشگیری از تعصب، تصمیم‌گیری عاقلانه
عشق به یادگیری (Love of Learning):
تعریف: لذت درونی از کسب دانش و مهارت جدید
کارکرد: میل به مطالعه، آموزش و رشد شناختی
دوراندیشی (Perspective):
تعریف: توانایی درک عمیق مسائل و ارائه مشورت خردمندانه
کارکرد: نقش محوری در رهبری، مشاوره و آموزش
ب) فضیلت شجاعت (Courage):
شهامت (Bravery)
تعریف: ایستادگی در برابر تهدید، درد یا فشار برای انجام درست‌ترین کار
کارکرد: اخلاق‌مداری، مقابله با قلدری، مقابله با ترس
پشتکار (Perseverance)
تعریف: استمرار در تلاش تا رسیدن به هدف، حتی در برابر موانع
کارکرد: خودکارآمدی، رسیدن به موفقیت‌های بلندمدت
صداقت (Honesty)
تعریف: بیان حقیقت، شفافیت و یکپارچگی در رفتار
کارکرد: اعتمادسازی در روابط، مسئولیت‌پذیری شخصی
شور و شوق (Zest)
تعریف: اشتیاق، انرژی و شور در انجام کارها
کارکرد: الهام‌بخش دیگران، زندگی با انگیزه درونی
پ) فضیلت انسان‌دوستی (Humanity)
مهربانی (Kindness)
تعریف: تمایل به کمک و مراقبت از دیگران بدون انتظار پاداش
کارکرد: تقویت پیوندهای اجتماعی، حمایتگری فعال
عشق (Love)
تعریف: توانایی برقراری روابط عمیق و صمیمی دوطرفه
کارکرد: سلامت روان، رضایت از زندگی، دلبستگی ایمن
هوش هیجانی (Social Intelligence)
تعریف: درک هیجانات خود و دیگران و تعامل مؤثر
کارکرد: خودآگاهی، همدلی، ارتباط مؤثر
ت) فضیلت عدالت (Justice)
کار تیمی (Teamwork)
تعریف: همکاری، وفاداری و تعهد به اهداف جمعی
کارکرد: عملکرد سازمانی، انسجام اجتماعی
انصاف (Fairness)
تعریف: رفتار برابر با دیگران، بدون تبعیض
کارکرد: تصمیم‌گیری عادلانه، کاهش تنش اجتماعی
رهبری (Leadership)
تعریف: سازماندهی، ایجاد انگیزه و هماهنگی در گروه
کارکرد: مدیریت مؤثر، تأثیرگذاری مثبت
ث) فضیلت میانه روی (Temperance)
بخشش (Forgiveness)
تعریف: توانایی رها کردن خشم و کینه نسبت به دیگران
کارکرد: سلامت روان، بهبود روابط
فروتنی (Humility)
تعریف: پرهیز از خودستایی و تمرکز بر دیگران
کارکرد: حفظ تعادل، جذب اعتماد
احتیاط (Prudence)
تعریف: تصمیم‌گیری با احتیاط و در نظر گرفتن پیامدها
کارکرد: کاهش ریسک، تصمیم‌گیری هوشمندانه
خودتنظیمی (Self–Regulation)
تعریف: کنترل هیجانات، رفتار و انگیزه‌ها
کاهش پرخاشگری، افزایش عملکرد شخصی
ج) فضیلت تعالی (Transcendence)
قدردانی از زیبایی و تعالی (Appreciation of Beauty & Excellence)
تعریف: حساسیت به زیبایی، مهارت یا اخلاق
کارکرد: الهام‌گیری، انگیزه‌بخشی
سپاس‌گزاری (Gratitude)
تعریف: قدردانی آگاهانه از جنبه‌های مثبت زندگی
کارکرد: تقویت مثبت‌نگری و رضایت از زندگی
امید (Hope)
تعریف: انتظار مثبت برای آینده، همراه با باور به توان تغییر
کارکرد: تاب‌آوری، برنامه‌ریزی آینده‌نگر
شوخ‌طبعی (Humor)
تعریف: دیدن جنبه‌های طنز و اشتراک آن با دیگران
کارکرد: کاهش استرس، افزایش صمیمیت
معنویت (Spirituality)
تعریف: حس ارتباط با یک نیروی فراتر، و جستجوی هدف زندگی
کارکرد: درک معنا، امید در رنج، ثبات اخلاقی
هرچند پرسشنامه ارزش های فعال در عمل در روانشناسی مثبت‌گرا جایگاه برجسته‌ای یافته اما مانند هر ابزار علمی دیگری، خالی از ایراد نیست. در این بخش به بررسی مهم‌ترین نقدهای علمی، چالش‌های مفهومی و روان‌سنجی آزمون VIA می‌پردازیم.
۱. جهانی بودن فضیلت‌ها: ادعای بزرگ، شواهد محدود
سلیگمن و پترسون ادعا می‌کنند که ۶ فضیلت بنیادین و ۲۴ نقطه قوت از دل متون دینی، ادبی و فلسفی فرهنگ‌های مختلف استخراج شده‌اند و بنابراین جهانی (Universal) هستند. با این حال:
۲. طبقه‌بندی فضیلت‌ها: انسجام مفهومی یا ساختار تحمیلی
۳. خودگزارشی بودن (Self–report Bias)
پرسشنامه ارزش های فعال در عمل، فراتر از یک ابزار اندازه‌گیری روان‌شناختی، می‌تواند به عنوان یک نقشه راه برای خودشناسی و طراحی زندگی معنادار مورد استفاده قرار گیرد. این بخش به بررسی نقش پرسشنامه ارزش های فعال در عمل در فرآیند خودشناسی می‌پردازد.
خودشناسی از منظر روانشناسی مثبت‌گرا
روانشناسی سنتی عمدتاً بر «کاستی‌ها، اختلالات و درمان» تمرکز داشت. اما روانشناسی مثبت‌گرا (Positive Psychology) با تغییر زاویه نگاه، توجه را به ظرفیت‌های درونی، رشد، معنا و خوشبختی معطوف کرد. در این دیدگاه، خودشناسی یعنی:
پرسشنامه ارزش های فعال در عمل چگونه به خودشناسی کمک می‌کند؟
۱. ایجاد زبان مشترک برای درک خود
افراد اغلب واژه‌ای برای توصیف دقیق ویژگی‌های مثبت خود ندارند. پرسشنامه VIA با تعریف ۲۴ نقطه قوت، به فرد «واژگان دقیق روان‌شناختی» می‌دهد تا خودش را بهتر بیان کند.
۲. کشف نقاط قوت (Signature Strengths)
این‌ها هسته‌ی شخصیت فعال هر فرد هستند.پرسشنامه VIA کمک می‌کند افراد بفهمند:
۳. عبور از خودفریبی و شناخت حقیقت روانی
نتایج پرسشنامه VIA اغلب با شهود درونی فرد همراستا است و می‌تواند پرده از توانمندی‌هایی بردارد که خود فرد هم نسبت به آن‌ها آگاهی کامل نداشته است.
۴. انتخاب مسیرهای تحصیلی، شغلی و معنوی متناسب با ماهیت فرد
شخصی که «رهبری»، «امید» یا «خلاقیت» در او نقطه قوت است، مسیری متفاوت از کسی خواهد داشت که «احتیاط»، «فروتنی» یا «عدالت» در او بالاتر است. این شناخت، پایه‌ای برای انتخاب‌های هوشمندانه است.
خودشناسی؛ راز خوشبختی
در ادامه این مسیر، دوره‌ی آموزشی «خودشناسی؛ راز خوشبختی» طراحی شده است تا فراتر از یک تست، شما را وارد سفری درونی و عمیق برای کشف خود واقعی‌تان کند.
این دوره برای کسانی مناسب است که:
اگر پرسشنامه ارزش های فعال در عمل جرقه‌ی شناخت خود است، «خودشناسی؛ راز خوشبختی» شعله‌ی راه رفتن با آن است.
پرسشنامه ارزش های فعال در عمل با تمرکز بر نقاط قوت شخصیتی، بستری علمی و روان‌شناختی برای خودشناسی فراهم می‌کند که برخلاف بسیاری از آزمون‌های دیگر بر آنچه در ما زنده، کارآمد و انسانی است تأکید دارد. با این حال استفاده مؤثر از آن نیازمند نگاهی فراتر از صرفاً خواندن نتایج خام است. در این بخش، نکاتی کلیدی برای به‌کارگیری این ابزار در زندگی واقعی جمع‌بندی می‌شود:
پرسشنامه ارزش های فعال در عمل را به چشم یک «آینه شناختی» ببینید
نتایج این پرسشنامه صرفاً برچسب‌هایی روان‌شناختی نیستند. آن‌ها بازتابی از هویت درونی و ترجیحات ارزش‌محور شما هستند. از این‌رو:
به «نقاط قوت اصلی» توجه ویژه داشته باشید
پنج نقطه قوت برتر معمولاً در فعالیت‌هایی نمایان می‌شوند که:
زندگی بر اساس این نقاط قوت، احتمال تجربه‌ی معنا، رضایت و عملکرد بالا را افزایش می‌دهد.
از پرسشنامه ارزش های فعال در عمل برای جهت‌دهی به تصمیم‌های مهم استفاده کنید
انتخاب رشته، شغل، سبک زندگی، حتی سبک ارتباطی می‌تواند براساس شناخت دقیق از نقاط قوت هدایت شود:
اگر پاسخ منفی است، شاید وقت آن رسیده باشد تا بازنگری‌ای جدی انجام دهید.
رشد، تعادل و انسجام
در حالی که نقاط قوت راهنمای زندگی‌اند گاهی اوقات افراط یا ناهماهنگی در آن‌ها ممکن است چالش ساز شود، مثلا:
بنابراین کلید کار نه صرفاً شناخت بلکه تعادل و هوشمندی در به‌کارگیری نقاط قوت است.
راهنمایی تخصصی را جدی بگیرید
استفاده عمیق و شخصی‌سازی‌شده از پرسشنامه ارزش های فعال در عمل وقتی شکوفا می‌شود که با یک فرد متخصص در حوزه خودشناسی همراه شود. همان‌طور که در دوره‌ی «خودشناسی؛ راز خوشبختی» فراهم شده است، تحلیل تخصصی نتایج و طراحی مسیر رشد بر مبنای نقاط قوت، می‌تواند تحولی بنیادین در سبک زندگی، تصمیم‌گیری و رضایت روانی فرد ایجاد کند.
من احسان خزانه داری هستم. کوچ حرفه‌ای و مدرس خودشناسی و توسعه فردی. به شما کمک میکنم که خودتان را بهتر بشناسید .
طراحی و توسعه توسط وبیشو
